Luke 13 Cross References - WestSaxon1175

¹ Þær wæren sume on þare tide of galilëën hym keðende. þara blod pilates mengde mid hyre offrunge. ² Þa cwæð he heom andsweriende. wene ge wæren þa galileiscan synfulle to-foran eallen galileiscan. for-þan-þe hyo swylc þoleden. ³ Ne segge ic na. ac ealle ge gelice for-wurðeð. buton ge deadbote don; ⁴ swa þa ehte-tyna. ofer þa feoll se stepel on syloa. & hyo of-sloh. Wene ge þæt hyo wæren scyldige ofer ealle menn þe on ierusalem wunedon. ⁵ Ne segge ic ac swa ge for-wurðed. bute ge deadbote don. ⁶ Ða sæde he heom þis bispell. Summan hæfde an fic-treow ge-plantod on his win-gearde. þa com he & sohte his wæstmes on hym. þa ne fand he nane. ⁷ Þa cwæð he to þam hyrde nu synde þreo gear seððan ich com wæstme secende on þissen fic-treowe. & ic ne funde. For-scrif (sic) hine hwy ofer-stricð (sic) he þæt land. ⁸ Ða cwæð he. hlaford læt hine geat þis gear oð Ic hine be-delfe. & ic hine be-weorpe mid dunge. ⁹ & witodlice he wæstmes bringeð. Gif hit elles hwæt beoð. for-scrif hine syððan. ¹⁰ Ða wæs he reste-dagen on hiore gesamnunge; lærende. ¹¹ þa wæs þær sum wif seo hafde untrumnysse gast ehtetyne gear. & hyo wæs abogen ne hyo allunge ne mihte up beseon. ¹² Ða se hælend hyo ge-seah he cleopede hyo to him. & saide hire. Wif þu ert for-læten of þinre untrumnysse. ¹³ & his hand hire on sette. þa wæs hyo sona up arerd. & hyo god wuldrede. ¹⁴ Ða ge-bealh se duguðe ealder hine for-þan þe se hælend on reste-daige helde & sæde þam manigeo. Syx dages synde on þam ge-bereð þæt man wyrce. cumeð on þam & beoð ge-hælde. & na on reste daige. ¹⁵ Þa andswerede se hælend & cwæð. La liceteras ne un-tygð eower ælc on reste-daige his oxen oððe assen fram þare binne & læt to wætere. ¹⁶ Ðas abrahames dohter þe satanas ge-band nu ehtetyna gear. ne beryde hire beon un-bundon of þisen benden on reste-daige. ¹⁷ Ða he þis saide þa scamede eallen his wiðer-winnan. & eall folc ge-blissode on eallen þan þe wunderfullice fram him ge-wurðon. ¹⁸ Soðlice he cwæð. hwam is godes rice gelic; & hwam wene ic þæt hit beo ge-lich. ¹⁹ hit is gelic sepenes (sic) corne þe se man onfeng & seow on his wertun. & hit weox & warð mycel treow & heofene fugeles resten on his bogen. ²⁰ Ænd eft he cwæð. hwam wene ic þæt godes rice seo gelic. ²¹ hit ys gelic þam beorman þe þæt wif onfeng & be-hedde on þam melewe þreo ge-mitte. oððe hit warð eall ahafen. ²² Ða ferde he þurh ceastre & castella to ierusalem & þær lærde. ²³ Ða cwæð sum man to him. drihten feawe synde þe synde ge-hælede. Ða cwæð he to heom. ²⁴ efstað þet ge gangen þurh þa nærewe gate for-þan ich segge eow manege secað þæt hyo ingan & hyo ne magen. ²⁵ Þanne se hirdes ealdor ingæð & his dure be-clyst. ge standeð þær ute & þa dure cnokieð & cweðað. Ðrihten atyn us. Þanne cweð he to eow. Ne can ich eow naht (sic) ich hwanen ge synde. ²⁶ Þanne on-ginnen ge cweðen. we æten & druncen be-foren þe & on uren stræten þu lærdest. ²⁷ þanne saið he eow ne can ic hwanen ge synde. ge-witeð fram me ealle unriht-wyrhten. ²⁸ þær beoð wop & toðe gristbihung [Note: MS. gristhung (sic), with bi written above. ] . Þanne ge ge-seoð abraham & ysääc. & iacob & ealle witegen on godes rice. & ge beoð ut adrifene. ²⁹ & hyo cumeð fram east-dæle & west-dæ & suð-dæle. & sittað on godes rice. ³⁰ & efne synde ytemeste þa þe beoð fyrmeste & synde fyrmeste þa þe beoð ytemeste. ³¹ On þam daige him ge-neohlacten sume farisei & him saigdon. Far & ga heonon. for-þam þe herodes þe wile of-slean. ³² And þa cwæð he to heom. Gað & seggeð þam foxe. deofel-seocnysse ich ut adrife. & ic hæle ge-fremme to-daig & to-morgen & ðridden daige ich beo for-numen. ³³ Þeah-hwæðere me ge-bereð to-daig & to-morgen. & þy æftere daige gan. forþan ne bëreð þæt se witega for-wurðe buton ierusalem. ³⁴ Eale ierusalem ierusalem. þu þe þa witegen of-sleahst. & hænst þa þe to þe asent synden. hu ofte ic wolde þine bearn ge-gaderian. swa se fugel doð his nyst under his fyðeren & þu noldest. ³⁵ Nu beoð eower hus eow for-lætan. Soðlice ic eow segge þt ge me ne ge-seoð ær þan þe cume se þanne ge cweðed ge-bletsod syo se þe com on drihtnes namen.

² & cwæð. Doð deadbote. soðlice geneolaceð heofone riche.

⁹ & ne cweðeð be-twuxe eow. we hæbbeð abraham us to fæder. Soðlice ich segge eow þt god is swa mychel & swa mihtig. þæt he maig of þisen stanen aweccen abrahames bearn. ¹⁰ Eallunge is syo æx to þare treowe wertrume äsett. Eornestlice ælc treow þe godne wæstme ne bringð byð forcorfen. & on fere aworpen.

¹⁰ Eallunge is syo æx to þare treowe wertrume äsett. Eornestlice ælc treow þe godne wæstme ne bringð byð forcorfen. & on fere aworpen. ¹¹ Witodlice ich eow fullie on wætere to deadbote. Se þe æfter me toward ys. he is strengre þanne ich. þas gescy ne eom ich wurðe to berenne. He eow fulleð [Note: MS. fulled. ] on halgen gaste. & on fyre. ¹² Ðas fann ys on hande & he afermeð hys þyrscel-flore. & he gadereð [Note: MS. gadered. ] hys hwæte on his bearn. þa chefu he forberneð on unadwæscendlice fyre.

¹⁰ Ða cwæð se hælend to him. Gang þu succa on-bæc. Soðlice hit is awriten. to drihtne þine gode þu þe ge-eadmestð (sic). & him ane þeowast.

²³ And þa beferde se hælend eall galilëë. lærende on heora somnunge. & he wæs bodiende godspell. þas rices. & hælende ælche adle. & ælce untrumnysse on þam folce.

¹² & forgyf us ure geltas swa swa we forgyfeð ure geltenden.

⁵ Læt þu liketere. ä-do ærest ut þanne beam of þinen agenen eagen. & be-hawe þanne þæt þu ut do þæt mot of þines broðer eagen.

¹³ Ganged enn (sic) þurh þæt narewe geat. for-þan þæt geat ys swiðe wid. & se weig is swiðe rum þe to for-spillendnysse gelæt. & swiðe manige synde þe þurh þane weig fareð. ¹⁴ Eala hu nara & hu angsum ys þæt geat. & se weig. þe to lyfe ge-læt. & swiðe feawe synde þe þanne weig findeð.

¹⁴ Eala hu nara & hu angsum ys þæt geat. & se weig. þe to lyfe ge-læt. & swiðe feawe synde þe þanne weig findeð.

¹⁹ Ælch treow þe ne bered godne wæstme. syo hit for-corfen. & on fer aworpen.

²¹ Ne gæð ælch þara on heofene riche þe cwyð to me drihten drihten. ac se þe wyrcð mines fæder willen þe on heofene ys. se gæð on heofene riche. ²² Manege cweðeð on þam daige to me drihten drihten. hu ne witegeden we on þinen namen. & on þinan namen we ut-awurpen deofel of mannen. & on þinen name we worhte mychele wundre & mihte. ²³ Þanne cweðe ich to heom. þæt ich eow næfre ne cuðe. Ge-wïtoð fram me. ge þe worhten un-rihtwisnysse.

¹¹ To soðen ic segge eow ðæt manege cumeð fram þan east-dæle. & west-dæle. & wunieð mid abrahame. & ysace. & Iacobe. on heofene riche.

¹¹ To soðen ic segge eow ðæt manege cumeð fram þan east-dæle. & west-dæle. & wunieð mid abrahame. & ysace. & Iacobe. on heofene riche. ¹² Witodlice þis riches bearn beoð aworpene on þa ytemesten þeostre. þar beoð wop. & toþene gristbitung.

¹⁶ Soðliche ða hyt æfen wæs. hyo brohten hym manege deofel-seoke. & he ut-adraf þa unclæne gastes. mid hys worde. & he ealle ge-hælde þa yfel-hæbbenden.

³² Þa hyo wæron soðlice ut-äganne. hyo brohten him dumbne man se wæs deofel-seoc. ³³ & ut-adrifene þam deofle se dumbe spræc. & þa menigeo wundredon cweðende. Næfre ateowede swilc on israele folke.

³⁵ Ænd se hælend emb-for ealle burga ænd chestra lærende on hire samnunge & bodiende [Note: MS. bodiendiende. ] rices godspel. & hælende ælche adle. & ælche untrumnysse.

¹² Soðlice fram iohannes dagen fulluhteres oð þis. heofene rice þoleð nead [&] strece nymað þæt.

² Soðlice þa þa sunder-halgen þæt ge-seagen. hyo cwæðen to hym. Nu þine leorning-cnihtes doð þæt heom alyfed nys. resten-dagen to donne.

¹⁰ Þa wæs þær an man se hæfde for-scrunkene hand. & hyo acsoden hine þus cweðende. Is hit alefð to hælen on reste-dagen. þæt hyo wrehton hine. ¹¹ He saygde heom soðlice hwilc man is of eow þe hæbbe an sceap. & gyf þæt afalð reste-dayge on pyt. hu ne nymð he þæt & hefð hit up. ¹² Witodlice mycele ma. mann ys sceape betera. witodlice hyt ys alyfed on reste-dagen wel to donne.

⁴⁵ Þonne gað he & hym to-genimð sefen oðre gastes wyrse þonne he. & ingangende hyo eardigeð þer. & þanne wurðeð þas mannes ytemesten werse þonne þa ærran & swa byð þisse werstan cneornysse.

²⁴ He rehte heom þa þa oðerne byspel & þus cwæð. heofene riche is ge-worðen þam men gelic þe seow god sæd on his akere.

³¹ He rette heom þa get oðer bispell þus cweðende. heofena rice is ge-worðen gelich senepes corn. þæt seow se man on hys akere. ³² þæt ys alre sæde læst. Soðlice þanne hyt wexað hyt ys alre wyrte mæst. & hyt wurð treow. swa þæt heofene fugeles cumað & eardigeð [Note: MS. eardiged. ] þær on his bogen. ³³ He spræc to heom oðer byspell & þus cwæð. heofene riche is ge-lic þam beorman þonne þæt wif onfeng & be-hydde on þrem gemitten melewes oð þæt hyt wæs eall ahafan.

⁴² & asendeð hyo on fyres ofen þær byð wop & toðe gritbitung (sic)

⁵⁰ & a-wurpeð hyo on þas feres ofen. þær byð wop & toke (sic) gristbyting.

¹ On þare tide ge-herde herodes se feorþan dæles rice þas hælendes hlysan.

⁷ La liceteras wel be eow witegede ysaias se witega. þa he cweð.

¹⁴ Lateð hy. hy sinden blinde. & blindere ladtewes. Se blinde. gyf he blindne læt. hyo falleð bege on ænne pett.

²⁰ Ða cwæð he for heora ungeleaffulnysse. Soðlice on eornest ic eow segge. gyf ge hafden ge-leafan swa mycel swa senepes corn. & ge cwæðen to þissen munte. far heonen. þanne ferde he. & eow ne byeð anyg þing un-myhtig-lic.

²⁴ & þa he þt ge-rad sette. hym wæs an broht se him scolde teon þusend punde.

²⁵ Ða hys leorning-cnihtes þis ge-hyrdon. hyo wundreden & cwæðen. hwa mæg þys ge-healden.

³⁰ Soðlice manega fyrmeste beoð ytemeste. & ytemeste fyrmesta.

¹⁶ Swa beoð þa fyrmestan ytemeste. & þa ytemesta fyrmesta. Soðlice manega synde ge-clypede. & feawe ge-corena.

¹⁸ Nu we fareð to ierusalem. ænd mannes sune beoð ge-seald þare sacerda eldren & bokeren. & hyo ge-niðeriað hine to deaðe.

⁹ þæt folc þe þær be-fore ferde. & þæt þe þær-æfter ferde clypeden & cwæðen. hal syo þu dauiðes sune. Syo ge-bletseð seþe com on drihtenes naman. Syo hym hal on hahnessum.

¹¹ þa cwæð þæt folc. þis is se hælend witege of nazareth on galilea.

¹⁹ & he ge-seah an fïc-treow be þa weige. þa eode he to hym. & ne funde on hym bute þa leaf ane. Ða cwæð he. ne wurðe næfre of þe wæstme akenned. Ða sone for-scranc þæt fic-treow. ²⁰ & hys leorning-cnihtas wundredon & cwæðen lokið nu hu rædlice þæt fic-treow for-scranc.

²⁸ Hu þincð eow. An man hafde twege sunes þa cweð he to þam yldran suna. ga & wyrc to-day on mine win-gearde. ²⁹ Ða cwæð he ich nelle. eode þah seððan to þam wingearde. ³⁰ Ða cwæð he all-swa to þam oðren. Ða andswerede se hym & cwæð. hlaford ich gä. & ne eode swa-þeah. ³¹ hwæðer þare tweire dyde þas fæder willen. Ða cwæden hyo se æftrere. Ða cwæð se hælend to heom. Soð ich eow segge þt manfulle & þa myltystran gað be-foren eow on godes riche.

³⁴ Ða þare wæstme tïd neohlahte. þa sende he hys þeowas to þam eorðtilian þæt hyo on-fengen hys wæstmes. ³⁵ Ða namen hyo hys þeowas. & swungen sume. & sumne hyo of-slogen. sumne hyo of-torfoden.

³⁵ Ða namen hyo hys þeowas. & swungen sume. & sumne hyo of-slogen. sumne hyo of-torfoden. ³⁶ Ða sende he eft oðre þeowas selre þanne þa formere wæron. þa dyden hyo þam ge-liche.

³⁶ Ða sende he eft oðre þeowas selre þanne þa formere wæron. þa dyden hyo þam ge-liche. ³⁷ Eft nexstan he sende hys sune heom to. & cwæð. Hyo for-wandigeð þæt hyo ne doð minen sunen swa. ³⁸ Witodlice þa þa tylien þanne sune ge-seagen þa cwæðen hyo be-twuxe heom. Þes ys se earfedneme uton gan & of-slean hine. & hæbben us hys ehte. ³⁹ Ða namen hyo & of-slogen hine. & awurpen wið-uten þanne win-geard. ⁴⁰ Hwæt doð þes wingeardes hlaford. þan eorðe-tylian þanne he cymð.

³ ænd sente hys þeowas. & clypede þa ge-laðoden to þam gyftan. þa nolden hyo cumen.

⁶ & þa oðre namen hys þeowes. & mid teonan ge-swencten & of-slogen. ⁷ Ða se kyng þæt ge-hyrde. þa wæs he eorre & sænde his heretoge & for-dyde þa manslagen. & heora burh for-bærnde.

¹³ Ænd se cyng cwæð. to his þeignen. ge-bindað hys handen & hys fet. & wurpeð [Note: MS. wurped. ] hine on þa uttren þeostran. þær beoð wop & toðe gristbitung. ¹⁴ Witodlice manega synde ge-laðede äc feawe ge-corene.

¹³ Wa eow bokeras & farisei lickeras for-þam ge be-lukeð heofene rice be-foran mannen. Ne ge in ne gað. ne ge ne geþafiað. þt oðre ingan.

²⁸ & swa ge atewiað uton mannen riht-wisnisse. innen ge synd fulle licetenge & unrihtwisnysse.

³⁵ þæt ofer eow cume ælc rihtwis blod. þe wæs agoten ofer eorðan. fram abeles blode þas rihtwisan. oððe zacharias blode barachias sune. þane ge of-slogen be-tweox þam temple & þam weofede. ³⁶ Soð ic segge eow. ealle þas þing cumeð ofer þas cneornisse. ³⁷ Eala ierusalem eala ierusalem þu þe þa witegan of-slyhst. & mid stanen of-torfest þa þe to þe asende synden. Swiðe oft ic wolde þine bearn gegaderian swa syo henn hyre chikene under hyre fiþera gegadereð. & þu noldest.

³⁷ Eala ierusalem eala ierusalem þu þe þa witegan of-slyhst. & mid stanen of-torfest þa þe to þe asende synden. Swiðe oft ic wolde þine bearn gegaderian swa syo henn hyre chikene under hyre fiþera gegadereð. & þu noldest. ³⁸ Witodlice nu beoð eower hus eow weste for-lætene.

³⁸ Witodlice nu beoð eower hus eow weste for-lætene. ³⁹ Soð ic segge eow ne seo ge me heonan-forð ær þam þe ge seggen syo ge-bletsod se þe com on drihtnes namen.

³ Þa he set up-on oliuetes dune. þa comen hys leorning-cnihtes digelice. & cwæðen. Sege us hwanne þas þing ge-wurðen. & hwilc tacen syo þines to-kymes & worlde ge-ændenge. ⁴ Þa andswerede he heom. & [quoth]. Warniað þt eow nan ne be-swike. ⁵ Manega cumeð on minen namen & cweðeð. Ic eom crist. & be-swicað manege.

²¹ Witodlice þanne byð swa micel gedeorf swa nes [Note: MS. mes. ] on midden-eardes fruman oð þis. Ne nu ne gewurð [Note: MS. gewurd. ] . ²² & buten þa dages ge-scerte wæron nære nan man hal ge-worðen. Ac for þan gecorenan þe he ge-cheas. þa dages beoð ge-scyrte. ²³ þanne gyf eow hwa segð nu crist ys her. oððe þær. ne ge-lyfe ge heom. ²⁴ þanne cumeð lease cristes & lease witegen. & doð micel taken. & forbæcne þt þa beoð on ge-dwolen ge-lædde. Gyf hyt beon mæg þe gecorene wæren. ²⁵ Witodlice ic hit eow for-saigde. ²⁶ Gif hyo eow seggeð her he is on west-cynne ne fare ge ut. gyf hyo seggeð her he is on þurh-faren ne gelyfe ge. ²⁷ Witodlice swa swa liht ferð fram east-dæle & ætyð oð wæst-dæl swa byð mannes sune to-cyme. ²⁸ Swa hwær swa holt [Note: MS. hold, alt. to holt. ] byð þider beoð earnes gegaderede. ²⁹ Sona æfter þare daige drefednisse syo sunne beoð for-dworken. & se mone his leoht ne sylð. & steorran falleð of þare heofena. & þare heofene mægene beoð astyrede.

⁵¹ & to-dælð hine. & asett his dæl mid liketeran. þær beoð wop & toke (sic) grist-bitunge.

¹⁰ Witodlice þa hyo ferden & wolden byggen. þa com se bredgume. & þa þe gearewe wæron eode in mid þam bridgume to þam giftan. & syo duru wæs be-loken. ¹¹ Þa æt nextan comen þa oðre femnan & cwæðen. Drihten drihten læt us in. ¹² Þa andswerede he heom & cwæð. Soð ic eow segge ne can ic eow.

¹² Þa andswerede he heom & cwæð. Soð ic eow segge ne can ic eow.

³⁰ awurpað þanne unnyttan þeowan on þa utran þeostran. þær beoð wop. & toþe gristbitunge.

⁴¹ Þanne sægð he þan þe beoð on hys winstren healfe. Ge-witeð aweregede fram me. on þæt eche fyr þe ys deofle & hys englen ge-garewað.

² & hyo lædden hyne ge-bundenne & sealden hyne þam pontiscan pilaten þam demen.

²⁷ & he saigde heom. reste-daig wæs ge-worht for þam men. nes se man for þam reste-daige.

² & hyo gemden hwader he on reste-dagen ge-hælde þt hyo hine ge-wreiden. ³ Þa cwæð he to þam men þe for-scru[n]-cene hand hæfde. aris ge-mang heom. ⁴ Ða cwæð he alyfð reste-dagen wel to donne hwæðer ðe yfele sawle ge-hælen hwaðer to for-spillen. & hyo swigedon. ⁵ & hyo be-sceawiende mid eorre ofer hire heorte blindnisse. he un-rot cwæð to þam men. ä-þene þine hand. & he a-þenede hyo. þa warð his hand ge-hæled sone. ⁶ Ða farisei mid herodianiscen ut-gangende þeohtendon on-gean hine. hu hyo hine for-don mihton.

²⁶ & he cwæð. Godes rice is swilce man þe worpe god sæd on his land.

³⁰ And eft he [quoth]. for hwan an-lichie we heofene rïce odðe hwilcan bispellen wiðmete we hit. ³¹ Swa swa senepes sæd þanne hit beoð on eorðan ge-sawen. hit is alre sæde læst þe on eorðan synt.

³¹ Swa swa senepes sæd þanne hit beoð on eorðan ge-sawen. hit is alre sæde læst þe on eorðan synt. ³² & þanne hit asawen byð hit astihð & byð alre wirte mæst. & hæfð swa micele boges. þt heofenes fugeles eardian magen under his scæde.

³² & þanne hit asawen byð hit astihð & byð alre wirte mæst. & hæfð swa micele boges. þt heofenes fugeles eardian magen under his scæde. ³³ & manigen swilcen byspellen he spæc to heom þt hyo mihten ge-heran. ³⁴ Ne spæc he na buton byspellen ealle he his leorning-cnihten asundren rehte.

²² & þa com sum of heah-ge-samnengen Iairus hatte. & þa he hine ge-seah he astrehte hine to his foten. ²³ & hine swiðe ge-bæð. & he cwæð. Min dohter is on ytemesten siðe. cum & sete þine hand ofer hyo þt hye hal sige & libbe.

⁵ & he ne mihte þær anig mægen wercen. buton fewan untrume on-asetten his handan he ge-hælde. ⁶ & he wundrede for heore un-ge-leafen. He þa lærende þanne castell be-ferde.

¹⁴ Ænd þa ge-hyrde herodes se kyng þt. Soðlice his name wæs swutel ge-worðen. & he cwæð. Witodlice johannes se fulluhtere of deaðe aras. & on him synd for þan manege ge-worht

¹⁸ Ða saigde iohannes herode. nis þe alyfeð to hæbbe þines broðer wif. ¹⁹ Ða swerde herodias ymbe hine & wolde hine of-slean & hyo ne mihte. ²⁰ Soðlice herodes on-drædde iohanne & wiste þt he wæs riht-wis. & halig. & he heold hine on cwarterne. & he ge-hyrde þt he fela wundre worhte & he lufeljce him ge-hyrde.

²⁶ Ða warð se kyng ge-unrot for þan aðe. & for þam þe mid him sæten. Nolde þah hyo unrotan ²⁷ ac sente ænne cwellere & be-bead þt man his heafed on anen dissce brohte. Ænd he hine þa on cwartene be-heafdede. ²⁸ & his heafed on disce brohte. & hit sealde þam maigdene. & þt maigden hit sealde hire moder.

²⁵ Eft he asette his hand ofer his eagen. & he ge-seah þa. & warð ge-eodneowed. swa þt he brihtlice eall ge-seah.

²¹ And þa axode he his fæder hu lange tide is sydðan hym þis ge-byrede. Ða cwæð he of child-hade

³¹ Manege fyrmeste byð ytemeste. & ytemeste fermeste. ³² Soðlice hyo ferden on weige to ierusalem. & se hælend heom beforen eode. & hyo adreddem heom hine. & him felgden. & eft he nam hyo twelfe & on-gan heom seggen þa þing þe heom to-wearde wæren. ³³ þt we nu astigeð to ierusalem. & mannes sune beoð ge-seald sacerde ealdren & boceren. & ealdren & hyo hine deaðe ge-nyþerieð. & hyo hine þeoden sylleð. ³⁴ & hine bysemeriad. & hyo hym on spæteð. & hine swingeð. & of-sleað hine. & he arist on þam þridðen daige.

⁹ & þa þe be-foren eoden & þa þe æfter folgeden cwæðen þus. osanna; syo ge-bletsed se þe com on drihtenes name. ¹⁰ sy bletsed þæt rice þe com ures fæder dauiðes osanna on hehnyssen.

¹² And oþren daige þa hyo ferden fram bethanie him hingrede. ¹³ Ða he ferren ge-seah an fic-treow þe leaf hæfde. he com & sohte hwæðer he þær on aht funde. þa he him to com; ne funde he þær buton leaf ane. Sodlice hit wæs þas fic-treowes time. ¹⁴ Ða cwæð he. heonen forð on ecnysse ne æte anig man wæstme of þe. & his leorning-cnihtes þt ge-hyrden.

⁴ Sege us hwænne þas þing ge-wurðen. & hwilc taken beoð þanne ealle þas þing ge-wurðe sculen. & hwilc tacen byð þanne ealle þas þing on-ginneð. & beon sculen ge-ended. ⁵ þa on-gan se hælend heom andsweriende to cweðen. warnieð þt eow nan man ne be-swice.

²⁷ þanne sent he his ængles. & hyo gaderieð his ge-corene of feower winden of eorden heahnysse oð heofenes heahnysse.

¹⁸ & naddren be-nemed. & gyf he deadlice drenc drinced ne mag he heom derigen. & gyf hye uppen seocen here hande asetteð þe bet heom scel wurðe.

¹ [Note: Anno quinto decimo tyberij cesaris. ] Soðlice þam fiftendan geare þas caiseres an-wealdes tyberij. be-ginnenden þam pontiscen pilate iudea þeode. foerðan dæles rice galilëë herode. philippe hys broder. feorðan dæles rice iturie. & þas riche traconitidis. & lisania abiline feorðan dæles rica.

⁸ Doð eornestlice deadbote wæstmes. & ne on-ginnen ge cweðen. we hæbbed us to fader abraham. Ich segge eow þæt god is swa mihtig þæt he maig of þisen stanen abrahames bearn aweccan. ⁹ Nu ys syo æx asett. to þas treowas wirtrumen. Witodlice ælch treow þe ne brincd godne wæstme beoð for-corfan & on fyr aworpen.

¹⁹ Herodes se feorðan dæles rica þa he wæs fram him ge-þread. be þare herodiscan his broder wife & be eallen yfelen þe herodes dyde. ²⁰ & ofer eall þæt ge-icte þæt he be-clysde Iohanne on cwarterne.

¹⁵ & he lærde be heora samnunge. & wæs fram eallen ge-mearsod. ¹⁶ Ða com he to nazareth. þær he afed wæs. & he eode on reste-däige on þa ge-samnenge æfter his ge-wunen. & he aras þt he rædde.

⁴⁰ Soðlice þa sunne asah ealle þe untrume wæren on mistlicen adlen hyo lædden him to. & he sindrigen his hand on-settende hyo ge-helde.

⁴³ Ða sægde he heom. Soðlice me ge-þafened oþren ceastren godes riche bodian. for þan to þan ich eom asend ⁴⁴ & he wæs bodiende on galilea ge-samnunge.

⁴⁴ & he wæs bodiende on galilea ge-samnunge.

⁷ Ða gemden þa bokeras & pharisei hwaðer he on reste-daige helde þæt hyo hine wreidon. ⁸ Soðlice he wiste heore þances & he saide þam men þe þa forscrunkene hand hafde. aris & stand her amidden. Ða aras he & stod. ⁹ Ða cwæð se hælend to hem [Note: MS. him, alt. to hem. ] . Ich acsie eow alyfð on reste-dagon wel don oððe yfele sawle hæle ge-don hwæder þe forspillan. ¹⁰ And heom eallon ge-sceawedon mid eorre he saigde þam men. Aþene þine hand; & he aþenede & hys hand wæs ednywod. ¹¹ [Note: Ibat iesus in ciuitatem que uocatur naym. ] Ða wurðen hyo mid unwisdome ge-fyllede & spræcen be-twux heom hwæt hyo þam hælende dydon.

⁴² Ænd hu myht þu seggen þinen breðer. broðer læt þæt ïc ateo þa eigle of þinen eagen. & ðu self ne ge-syhst þanne beam on þinen eagenen eagen. Eala licetere teoh ærest þanne beam of þinen eage. & þanne þu ge-syhst þæt þu ateo þa eigle of þines broðor eage.

⁴⁶ Hwy clepie ge me drihten drihten & ne doð þæt ic eow segge.

³¹ Hwan telle ic ge-lic þeosse cneorisse men. & hwam synde hi [Note: hi added above the line. ] ge-lice.

⁴¹ Twegen gafel-gyldon wæren sumen lænende; & scolde fif hund panege se an. & se oðer fiftig. ⁴² Ða hyo næfden mid hwy hyo hit agulden. he hit heom bam for-gef. hwader lufede hine swiðre.

² And sume wif þe wæren ge-helde of awweregeden gasten & untrumnyssen. sye magdalenisce Marie of þare seofan deofle ut-eoden.

²⁷ Ða he to lande com; him agen arn sum man se hæfde deofel-seocnysse lange tide. & næs mid nanen reafe ge-scrid. & ne mihte on huse ge-wunian ac on byregenen.

⁴¹ Ænd þa com an man þæs name wæs jairus; se wæs þare ge-samnunge ealdor. Þa feoll he to þæs hælendes foten. & bæd hine þæt he ferde to his huse;

⁴³ Ða wæs sum wif of blodrine twelf gear. syo for-dælde on læces eall þæt hyo ahte. & ne mihte hire þeah of anygen beon ge-hæld.

⁷ Ða ge-herde herodes se ferðen dæles rice ealle þa þing þe be him wæren ge-worðene. Ða tweonede him for-þan þe sume sægdon þt iohannes of deaðe aras ⁸ sume sædon þæt helias atewde. sume þæt an eald witega aras. ⁹ Ða cwæð herodes. iohannem ich be-heafdede hwæt is þes. be hwam ic þellic ge-hire. Ða smægde he þæt he hine geseage.

⁵¹ Soðlice wæs ge-worðen þa hys anfengen dages wæren ge-worðene ge-fellede; he ge-tremede his ansiene þt he ferde to ierusalem.

⁵³ & hyo ne on-fengen hine for-þam þe he wolde faran to ierusalem.

¹⁵ Ænd þu capharnaum oð heofen up-ahafen; þu beost oð helle be-senceð.

⁴ & for-gyf us ure geltes swa we for-gyfað ælcen þare þe wið us agylteð. & ne læd þu us on costnunge. ac alys us fram yfele.

¹ micelen wereden hym embe-standende. þæt hyo hine træden. Ða cwæð he to his leorning-cnihten warnieð eow wið farisea lare þæt is licetung.

¹³ þa cwæð sum of þam manigeo. Lareow sege mine breðer þæt he dæle unker ehte wið me. ¹⁴ Ða cwæð he la man hwa sette me deman; oððe dælend ofer hine (sic) ¹⁵ Þa cwæð he. gymeð & warnieð wið ælce gitsunge. for-þan-þe nis nanes mannes lyf on gytsunge of þam þe he ah.

³ Ne segge ic na. ac ealle ge gelice for-wurðeð. buton ge deadbote don; ⁴ swa þa ehte-tyna. ofer þa feoll se stepel on syloa. & hyo of-sloh. Wene ge þæt hyo wæren scyldige ofer ealle menn þe on ierusalem wunedon. ⁵ Ne segge ic ac swa ge for-wurðed. bute ge deadbote don.

¹¹ þa wæs þær sum wif seo hafde untrumnysse gast ehtetyne gear. & hyo wæs abogen ne hyo allunge ne mihte up beseon. ¹² Ða se hælend hyo ge-seah he cleopede hyo to him. & saide hire. Wif þu ert for-læten of þinre untrumnysse.

¹⁶ Ðas abrahames dohter þe satanas ge-band nu ehtetyna gear. ne beryde hire beon un-bundon of þisen benden on reste-daige.

²⁰ Ænd eft he cwæð. hwam wene ic þæt godes rice seo gelic.

²⁵ Þanne se hirdes ealdor ingæð & his dure be-clyst. ge standeð þær ute & þa dure cnokieð & cweðað. Ðrihten atyn us. Þanne cweð he to eow. Ne can ich eow naht (sic) ich hwanen ge synde.

²⁷ þanne saið he eow ne can ic hwanen ge synde. ge-witeð fram me ealle unriht-wyrhten.

³ Ða cwæð se hælend to þam lage-gleawen. & farisean. is hit alyfed þæt man on reste-dagen hæle. ⁴ Ða swegedon hyo. þa nam he hine & hælde & for-let hine. ⁵ Ða cwæð he to heom andsweriende. Hwilces eowres asse oððe oxa be-feald on ænne pyt. & ne teod he hine rædlice up on reste daige.

⁵ Ða cwæð he to heom andsweriende. Hwilces eowres asse oððe oxa be-feald on ænne pyt. & ne teod he hine rædlice up on reste daige. ⁶ Ða ne mihton hyo agen þis hym ge-andswerian.

⁶ Ða ne mihton hyo agen þis hym ge-andswerian.

¹⁵ Ða þis ge-herde sum of þam sittenden. þa cwæð he. eadig is se þe hlaf æt on godes riche.

²⁸ Þa balh he hine & nolde ingan. Ða eode his fader ut & angan hine biddan.

²³ ---²⁴ ---

⁶ Ða cwæð drihten. gyf ge hafden ge-leafen swa micel swa an senepes corn. & ge sæden þise treowe syo þu awirt-waled. & aplanted on sæ. & hit hersumede eow.

¹⁴ Þa he hyo ge-seah þa cwæð he. Gað & ateowiad eow þam sacerden. Ða hyo ferden. hyo wurden ge-clænsede. ¹⁵ Ða heore an ge-seah þæt he ge-clænsed wæs. þa cyrde he mid micelere stefne god heriende. ¹⁶ & feoll to his foten. & him þancode. & þes wæs samaritanisc. ¹⁷ Þa cwæð se hælend hym andsweriende. Hu ne synden teon ge-clænsede. hwær synden þa nigene.

²¹ ne hyo ne cweðað. efne her hit is. oððe þær; godes rice is be-twenan eow.

⁴³ & he sone ge-seah. & hym fylgde. god wuldriende. & eall folc god lof sealde. þæt hyo þt ge-seawen.

⁹ Ða [quoth]. se hælend to hym. to-daig þisse heow-rædene is hæle ge-worðen. for-þam he wæs abrahames bearn.

³⁷ & þa he ge-neahlahte to oliuetes muntes niðer-stige. þa on-gunnen ealle þa menigeo ge-blissian & mid mychelere stefne god heredon be eallen þam mihten þe hyo sægen. ³⁸ & cwæðen. Ge-bletsod syo se kyng þe com on drihtenes name. syb sy on heofene & wuldor on heahnysse. ³⁹ Ða cwæð sum of þam farisei to him Lareow kyð þinen leorning-cnihten. ⁴⁰ þa cwæð he to heom. Ich eow segge þeah þas swugieð stanes cleopieð. ⁴¹ & þa he ge-neahlacte & ge-seah þa ceastre. þa weop he ofer hyo ⁴² & cwæð. Eale gyf þu wistest & witedlice on þisen þinen dagen. þe þe to sibbe synde. nu hyo synden fran þinen eagen be-hydde.

⁴² & cwæð. Eale gyf þu wistest & witedlice on þisen þinen dagen. þe þe to sibbe synde. nu hyo synden fran þinen eagen be-hydde. ⁴³ for-þan þa dages to þe cumeð. & þine feond þe be-trymieð. & be-hæbbeð þe. & be-nærewiað þe aighwanen. ⁴⁴ & to eorðan afelled þe. & þine bearn þe on [þe] synde. & hi ne lefeð on þe stan ofer stane. for-þan þe þu ne on-cneowe þa tide þinre ge-neosunge.

⁴⁴ & to eorðan afelled þe. & þine bearn þe on [þe] synde. & hi ne lefeð on þe stan ofer stane. for-þan þe þu ne on-cneowe þa tide þinre ge-neosunge.

⁴⁸ & hyo ne funden hwæt hyo hym to gylte dyden. Soðlice eal folc wæs abysgod þæt be hym ge-hyrde seggen.

¹⁰ Ða on oðre tide he sende his þeow to þam tilian þt hyo hym sealden of þas wingeardes wæstme. þa swugedon (sic) hyo þanne & ydelne hine for-leten. ¹¹ Ða sende he oðerne þeow. þa byeton hyo hine and mid teonen ge-wæcende hine for-leten ydelne. ¹² Þa sende he þridden. þa wurpen hyo ut þæne ge-wundenne. ¹³ Ða cwæð þas win-geardes hlaford hwæt do ich. ich asende minne leofne sune wenunge hine hyo for-wandiað þanne hyo hine ge-seoð. ¹⁴ Ða hine þa tilian ge-seagen hyo þohten be-tweoxe heom. and cwæðen. Her ys se earfednyme; cumeð uton hine of-slean. þæt syo ehte ure byo.

⁴⁰ & hyo hine leng ne dorston ænig þing axien.

⁵ & þa cwæð he to þam þe saiden be þam temple þt hit wære ge-glenged mid goden stanen & goden gyfen. ⁶ Ðas þing þe ge ge-seoð. þa dages cumeð on þan ne beoð stan lefed ofer stan; þe ne beo to-worpen. ⁷ Þa axoden hyo hine. La be-beodend. hwanne beoð þas þing. & hwilcne tacne beoð þanne þas þing ge-wurðeð. ⁸ Ða cwæð he warnieð eow þt ge ne byon be-swikene. manege cumað on minen namen & cweðed. Ic hit eom. & tid ge-nehlæceð. ne fare ge æfter heom.

²² for-þan þe þis synden wræce dages. þt ealle þing seon ge-fylde. þe awritene synde. ²³ Soðlice wa eacnigenden wife & fedenden on þam dagen þanne beoð mychel ofþricodnys. ofer eorðen. & yrre þisen folce. ²⁴ & hyo falleð on sweordes egge. & beoð hæftlinges on eallen þeodan. Ierusalem beoð fram þeoden for-treden oð mægþa tide syen ge-fyllede.

²⁴ & hyo falleð on sweordes egge. & beoð hæftlinges on eallen þeodan. Ierusalem beoð fram þeoden for-treden oð mægþa tide syen ge-fyllede.

³⁶ wakieð on ælcere tide & biddað þt ge wurðe syn. þt ge þas to-wearde þing for-flean & standen be-foran mannes sune.

⁸ Soðlice herodes fagenede þa he þanne hælend ge-seah. langere tide he wilnode hine ge-seon. for-þan þe he ge-herde mychel be him. & he hopede þt he ge-seage sum taken þe fram him ge-wurðe. ⁹ Þa axode he hine manege worden. & he naht ne andswerede. ¹⁰ Ða stoden þare sacerda aldres hine anrædlice wreigende. ¹¹ Ða ofer-hugede herodes hine mid hys hyrde & bisemerede hine ge-scridne mid hwiten reafe. & hine agen-sente to pilaten.

²⁸ Þa cwæð se hælend be-wend. Eala dohter ierusalem; nelle ge ofer me wepen. ac wepeð ofer eow sylfe. & ofer eower bearn.

²⁸ Þa cwæð se hælend be-wend. Eala dohter ierusalem; nelle ge ofer me wepen. ac wepeð ofer eow sylfe. & ofer eower bearn. ²⁹ for-þan þa dages cumeð on þam hyo cweðeð. eadige synden þa un-temenden & in-noðes þe ne akenden. & þa breost þe ne sucen. ³⁰ þanne aginneð hyo cweðen to þam munten falled ofer us. & to bergen ofer-wreod us.

⁴² & he cwæð to þam hælende. Drihten ge-mune þu me. þanne þu kymst on þin rice. ⁴³ Þa cwæð se hælend to hym. to-daig þu byst mid me on paradise.

⁴⁷ & beon bodeð on his naman deadbote & synne for-gefenesse. on ealle þeode aginnende fram ierusalem.

¹⁴ Witodlice ælc þare þe drincð of þam watere þe ic hym sylle; [...] beoð on hym wyll forð-ræsendes wæteres on ece lyf.

³⁴ Ða cwæð se hælend to heom. Min mete ys þæt ic werche þas willen þe me sende. þæt ic ful-fremie me hys werces.

⁵ Þær wæs sum man eahte & þrittig wintra on hys untrumnysse. ⁶ þa se hælend ge-seah þisne liggan & wiste þæt he þær lange tide wæs. Ða cwæð he to hym. wilt þu hal beon.

¹⁵ Ða for se man. & kydde hit þam iudeam; þæt hyt wære se hælend þe hine hælde. ¹⁶ for-þam þe þa iudeas ehton [Note: tælden. ] . þonne hælend. for-þam þe he dyde þas þing on reste-daige.

²⁷ Ne wyrcheð æfter þam mete þe for-wurð ac æfter þam þe þurh-wuneð on eche lyf. þonne mannes sune eow sylð. þane god fæder getacneðe (sic).

²¹ Ða andswerede se hælend & cwæð. to heom. an werch ic worhte. & ealle ge wundriað. ²² for-þy moyses eow sealde ymbsnyðenysse næs na for-þy þe he of moyse sy. ac of þam faderon; & on reste-dayge ge ymbsnyðeð man. ²³ þæt moyses eæ. ne sy to-worpen. & ge belgað wið me. for-þan þe ic ge-hælde enne man. on reste-dayge. ²⁴ ne deme ge be ansyene. ac demað rihtne dom.

³⁴ Ge seched me; & ne findeð. & ge ne magen cuman þær ic em.

³⁴ Ge seched me; & ne findeð. & ge ne magen cuman þær ic em. ³⁵ Ða iudeas cwæðen be-tweonen hem sylfum. hwiðer wile he faren. þæt we hine ne finden. Cwæðst þu wile he faran on þeoda to-dræfednysse & hyo læron. ³⁶ Hwæt ys þies spræce þe he sprecð. Ge secheð me & ne findeð. & ge ne magon cumen þær ic eom.

²¹ Witodliche æft se hælend cwæð to heom. Ich fære & ge me secheð ænd ge swelteð on eowre senne. ne muge ge cuman þyder ich fare. ²² Ða cwæðen þa iudeas. cwæðe ge of-slehð he hyne sylfne. for-þam he sægð; ge ne mugen cume þider ich fare; ²³ Ða cwæð he to heom. ge synt nyðene. ænd ic em ufene. ge synd of þisen midden-earde. ic ne em of þisen midden-earde. ²⁴ Ic eow saide þt ge swelted on eowre senne. gif ge ne lyfeð þt ic hyt by; ge swelted on eowre senne.

⁴⁴ Ge synd deofles barn. & ge willað wyrchan eowres fader willen. he wæs fram fremdþe man-slage. ænd he ne wunede on sodfæstnysse. for-þam þe soðfæstnysse nis on hym. Ðanne he spræcð leasinge he spræcd of hym sylfum. for-þan he ys leas & hys fader ëac.

² & hys leorning-cnihtes hyne axoden and cwæðen. Lareow. hwæt synegede þes. Oððe his mages þæt he were blind ge-boren.

⁴ Me ge-bereð to wercen þas weorc þe me sende þa hwile þe hyt daig ys. nyht cymð þonne nan man wyrcan ne mayg.

⁷ & cwæð to hym. Ga & þweag þe on syloes mere. he for & þweah hyne & com ge-sond.

¹¹ He andswerede & cwæð. Se mann þe ys genemned hælend worhte fen. & smerede mine eagen. & cwæð to me. gä to syloes mere ænd þweah þe. & ic eode & þwoh me. & ge-seah.

¹⁴ Hyt wæs reste-daig; þa se hælend worhte þæt fenn. & hys eagen un-tynde. ¹⁵ Eft þa farisei hyne axoden. hu he ge-sawe. he cwæð to heom. He dyde fenn ofer mine eagen. & ic þwoh. & ic ge-syo. ¹⁶ Sume þa farisei cwæðen. nis þes mann of gode; þe reste-daig ne healt. Sume cwæðon. hwu maig syn-ful mann þæs taken wercann. & hyo fliten heom be-tweon.

¹⁹ ænd axodon hyo. & cwæðon. Is þis eower sune þe ge segged þæt blind wære akenned. hu-mæte ge-sehð he nu. ²⁰ Hys magas heom andsweredon & cwæðen. we witen þæt þes ys ure sunu. & þæt he wæs blind akenned. ²¹ we nyten hu-mæte he nu ge-syhð. ne hwa hys eagen un-tynde. Axiað hyne sylfne. ylde he hæfð spreke for hyne sylfne.

³² Se hælend heom andswerede and cwæð. Manega gode weorc ich eow ateowede be minen fæder. for hwilcen þare weorken wille ge me stænen.

⁸ hys leorning-cnihtes cwæðen; to him. Lareow nu þa iudeas sohten þe þæt hyo woldan þe henen. & wilt þu eft faren þider. ⁹ Se hælend heom andswerede. & cwæð. Hu ne synd twelf tida þas dayges. gyf hwa gæð on dayge ne æt-sprincð he. For-þan he ge-seoð þises middan-eardes leoht.

⁹ Se hælend heom andswerede. & cwæð. Hu ne synd twelf tida þas dayges. gyf hwa gæð on dayge ne æt-sprincð he. For-þan he ge-seoð þises middan-eardes leoht. ¹⁰ Gyf he gað on niht heo æt-sprincð for-þan þe leoht nys on hyre.

⁵⁴ Ða ne for se hælend na openliche onmang þam iudeam. ac for on þæt land wið þæt wæstan. on þa burh þe ys ge-nemned effrem. & wunede þær mid his leorning-cnihtan.

¹³ hyo naman palmtreowene twiggan & geoden ut to-geanes hym; & cleopedan. Syo israele kyng hal & ge-bledsed; þe com on drihtenes name.

¹⁷ Syo menio þe wæs mid him. þa he lazarum clypede of þare berigenne. & hine awehte of deaðe cydde ge-wytnisse. ¹⁸ & for-þy him com syo menio on-gean. for-þam þe hyo ge-herdon þæt he worhte þæt taccen.

³⁵ Ða cwæð se hælend. Nu geot ys litel leoht on eow. gað þa hwile þe ge leoht hæbbað; þæt þeostwe (sic) eow ne be-fon. Se þe gað on þeostran. he nat hwiðer he gað.

³⁵ Ða cwæð se hælend. Nu geot ys litel leoht on eow. gað þa hwile þe ge leoht hæbbað; þæt þeostwe (sic) eow ne be-fon. Se þe gað on þeostran. he nat hwiðer he gað. ³⁶ Ða hwile þe ge leoht hæbbeð ge-lefað on leoht þæt ge seon leohtes bearn. Ðas þing se hælend heom sægde. & eode & be-dyglede hine fram heom.

³³ La bearn nu gyt ic eom ge-hwæde tid mid eow. ge me secheð. & swa ic þam iudeam sægde. ge ne magen faren þider þe ic fare. Ænd nu ic eow segge.

¹⁹ Nu gyt is an litel fyrst. & midden-eard me ne ge-sihð. Ge me seoð. forþam ic libbe. & ge libbað. ²⁰ On þam daige ge ge-cnaweð þæt ic eom on minen fæder & ge synd on me & ic on eow. ²¹ Se þe hafð mine be-bode & hylst þa. he ys þe me lufað. Min fæder lufed þane þe me lufað. & ic lufige hyne & ge-swutelige him me selfe. ²² Iudas cwæð to hym. næs na se scarioth. Drihtan hwæt is ge-worðan þæt þu wilt þe selfne ge-swutelian us. & nä midden-earde. ²³ Se halend andswerede. & cwæð to him. [Note: Si quis diligit me sermonem meum seruabit. ] Gyf hwa me lufad. he healt mine spraece. & min fæder lufað hine. & we cumeð to hym. & we weorceð earding-stowe mid him.

² he deð ælc twig aweig on me. þe blæde ne byrð. & he fermað ælc þare þe blæde berð. þæt hyt bere blæde. þe swiðor.

⁶ Gyf hwa ne wunað on me. he byeð ge-worpen ut swa twig. & for-druwað. & he ge-gaderiað þa. & doð on fer & hyo for-bernað.

¹⁶ Ne ge-chure ge me ac ic ge-cheas eow. & ic ge-sette eow þæt ge blæden bæren & eowra blæda ge-læsten. þæt se fæder sylle eow swa hwæt swa ge biddað on minan naman.

⁴ Ic þe ge-swutelode ofer eorðan. Ic ge-endede þæt weorc þe þu me sealdest to donne. ⁵ Ænd nu þu fæder ge-brohte me mid þe sylfen. þare brihtnysse þe ic hæfde mid þe ær þan þe midden-eard wære.

³⁰ þa se hælend ge-feng þas aisiles þa cwæð he. hyt ys ge-endeð. & he a-helte his heafod. & a-gef his gast.

²¹ Witodliche þa petrus þisne ge-seah. þa cwæð he to þam hælende. Drihten hwæt scel þes. ²² Ða cwæð se hælend to hym; ich wille þt he wunige þus oððe ich cume. hwæt to þe; felge þu me.